جايگاه خاطره نگاري در فهرست اسناد روابط خارجي (1)

چکيده:
 

سفرنامه ها و خاطره نامه هايي که به دست جهانگردان، مسيونرها، شرق شناسان، ديپلمات ها و صاحب منصبان دولتي نگاشته مي شوند، از ارزش تاريخي و گاه سياسي برخوردارند، به گونه اي که مورخان و پژوهندگان مسائل تاريخي و سياسي، از محتواي اين آثار به عنوان سند و مدرک، منبع و مآخذ در نوشته ها و پژوهش هاي خويش بهره مي جويند. روش هايي گوناگون در خاطره نگاري وجود دارند که موجب مي شوند خاطره نامه ها به چند دسته تقسيم شوند، از جمله: عذرخواهانه و تدافعي، اعتراف آميز، کاوشگرانه و سرانجام آميزه اي از سه روش بالا.
در اين نوشتار با اشاره به برخي از سفرنامه ها و خاطره نامه هاي قديم و جديد، ارزش و اعتبار اين گونه نوشته ها در شناخت تاريخ روابط خارجي ايران مورد بررسي قرار گرفته است.
کليد واژه: سفرنامه ها، خاطره نگاري، خاطره نامه، تاريخ روابط خارجي، ايران.

مقدمه:
 

ديپلمات ها و پژوهشگران روابط خارجي براي انجام پژوهش هاي تاريخي و يا براي رديابي جريان هاي روز به منابع مختلفي مانند: پيام هاي رسمي، متن سخنراني مقام ها، بيانيه ها، کنفرانس هاي خبري، جلسه هاي توجيهي، گزارش ها، قراردادها و تفاهم نامه ها به عنوان منابع اوليه(1) مرتبط با روابط خارجي و اخبار رسانه ها، مقاله هاي روزنامه ها و مجله هاي علمي، پايان نامه ها و غيره به عنوان منابع ثانويه مراجعه مي کنند. با گسترش و نفوذ فناوري اطلاعات و ارتباطات به همه جاي جهان، دسترسي به منابع ياد شده آسان تر و سريع تر شده، اما همين فراواني اطلاعات براي ديپلمات ها دردسرساز نيز شده است. اينان بايد به کمک رايانه ها و تجهيزات ديگر بتوانند از ميان انبوهي از مطالب و داده ها، اطلاعات مورد نظر خود را در کوتاه ترين زمان ممکن به دست آورند. پس در چنين شرايطي اطلاعات دست اول و داراي بيشترين ارتباط با موضوع مورد نظر همچون يادداشت هاي سفرا و دست اندرکاران روابط خارجي اهميت ويژه اي مي يابند.
بي ترديد خاطرات يک ديپلمات حتي بدون برخورداري از استانداردهاي لازم، به دليل داشتن مطالبي که حاصل ديده ها و تجربه هاي شخصي اوست و در هيچ منبع ديگري به دست نمي آيد، مي تواند به پژوهشگران در کشف حقايق کمک کند و در جمع آوري اطلاعات در راه انجام پژوهش هاي روابط خارجي مفيد و موثر واقع شود.
ديده ها و تجربه هاي ثبت شده دوران مأموريت ديپلمات ها در قالب دفترچه خاطرات، از منابع مهم تاريخي براي دست يابي به تصويري روشن از اوضاع سياسي و شرايط اقتصادي – اجتماعي حاکم بر روابط دو جانبه و اوضاع بين المللي در برهه هاي مورد نظر به شمار مي آيند. اين گونه اسناد تاريخي که به شکل سفرنامه هاي سياحان، جهانگردان، مسيونرها، شرق شناسان و ديپلمات ها، به ويژه همسران (2)آنها – که از فرصت بيشتري برخوردارند – به منظور ثبت خاطرات تهيه و تنظيم مي گردد، ضمن برخورداري از ارزش سندي، از جمله آثار ادبي نيز شناخته شده و با استقبال خوب خوانندگان رو به رو شده اند.
در کشور ما نيز نمونه هاي بسياري کتابچه خاطرات، شرح سفرها، مذاکره ها و توصيف مناسبات توسط دولتمردان سياسي، ايلچيان، سفرا، وزيرمختارها و منشيان و نيز در قالب سفرنامه، شرح زيارت اماکن زيارتي و مانند آنها چاپ و منتشر شده اند و بارها از سوي پژوهشگران و نويسندگان در رد يا تاييد يک فرضيه و يا اشاره به يک رخداد، به مطالب آنها اشاره شده و همچنان مورد استناد قرار مي گيرند.
در نگاه نخست از آنجا که اين گونه آثار، گفته ها و ادعاهاي شخصي افراد بوده و گاهي از عواطف و حساسيت ها فردي متاثرند، از نظر اعتبار، همسنگ اسناد رسمي دستگاه ديپلماسي ارزيابي نمي گردند، اما اين چنين نوشته ها بيشتر دربردارنده موضوعاتي هستند که به دليل وجود سانسور و يا ديگر ملاحظاتي که نشر آنها را در زمان وقوع رخدادها غير ممکن مي نمود، از اهميتي ويژه برخوردارند و دربردارنده اطلاعات و نکته هاي اجتماعي و تاريخي با ارزشي هستند که در انتقال تجربه ها و روشن سازي زواياي مبهم بسياري از حوادث تاريخي، مؤثرند.
از سوي ديگر توسعه شتابان فناوري ارتباطات و اطلاعات و انتشار سريع و گسترده اخبار و اطلاعات و از همه مهم تر، امکان دسترسي افراد در همه جهان به اطلاعات مورد نظر خود در همه زمينه ها، نه تنها نوشتن خاطرات، بلکه جمع آوري اطلاعات و گزارش هاي رسمي توسط ديپلمات ها را به شيوه هاي سنتي، مورد ترديد و پرسش قرار مي دهد. براي نمونه،امروزه به سبب سرعت اطلاع رساني رسانه هاي جمعي دنيا و اختلاف ساعت اداري، مسئولان ميزها در وزارت خارجه زودتر از ماموران اعزامي به کشورهاي ديگر اخبار آن کشورها را دريافت مي کنند. به بيان ساده تر سرعت گردش اطلاعات در پرتو فناوري هاي نوين، امتياز دسترسي زودتر ناشي از نزديکي به منبع خبر و يا محل حادثه را کم رنگ ساخته است و بر خلاف پيش در مواردي بسيار ساکنان قاره هاي ديگر، زودتر از ساکنان يک شهر که واقعه اي در آن رخ داده، از موضوع با خبر مي شوند. در چنين شرايطي مطالعه و تبيين خاطره نامه هاي ديپلماتيک به عنوان اسناد روابط خارجي اهميتي ويژه مي يابند.

شيوه ها و روش هاي خاطره نگاري
 

صاحب نظران اهميت خاطره نگاري را دست کم در ابعاد زير مورد اشاره قرار داده اند:
1.ارائه تصويري کم و بيش زنده از وقايع تاريخي که به تجربه مستقيم و غير مستقيم فردي مبتني است؛
2. ثبت ديدگاه هاي ارزشي و داوري هاي فردي نسبت به حوادث، تحولات و شخصيت هاي تاريخي؛
3. ضبط و ترسيم ويژگي هاي رواني – شخصيتي صاحب خاطره نامه و افرادي ديگر که بدان ها اشاره شده است.( اسکندري، ص13)
از نظر شيوه نگارش، خاطره نامه ها را مي توان به چند دسته تقسيم کرد:
-عذرخواهانه و تدافعي؛ يعني هدف صاحب اثر، توجيه عملکردها و يا دفاع از عقايد خويش است.
-اعتراف آميز؛ که گاه ناشي از تحول روحي و فکري صاحب اثر و با هدف سبک کردن سنگيني باري است که بر دوش خود حس مي کند و گاه انگيزه هاي ديگري مانند خودنمايي و فريب دارد.
-کاوشگرانه؛ هدف اين گونه خاطره نگاري کاوش در رخدادهاي اجتماعي براي رسيدن به ريشه هاي عملکردها، الگوهاي رفتاري و مسائل اجتماعي و سياسي است.
- آميزه اي از سه حالت بالا؛ يعني صاحب اثر در حال کاوش در زندگي فردي و اجتماعي خود، گاه در موضع دفاع و توجيه و عذرخواهي و گاه در موضع اعتراف قرار مي گيرد. ( همان،
ص 15-14)
در خاطره نگاري روش هاي مختلفي وجود دارد که برخي نويسندگان مهم ترين آن ها را به شرح زير برشمرده اند:
-خاطره نگاري بر مبناي يادداشت روزانه: اين روش در مورد افرادي کاربرد دارد که در دوران زندگي خود بر اساس عادت، رخدادهاي روزمره را يادداشت مي کرده اند. اين يادداشت ها، اگر با دقت و امانت نگاشته شود و نگارنده از تيزبيني کافي براي ثبت وقايع برخوردار باشد و همچنين به سبب موقعيت اجتماعي خود، در کوران برخي حوادث مهم قرار داشته باشد، مي تواند به عنوان سندي ارزشمند در تاريخ به جا بماند.
برخي ميان خاطره و يادداشت هاي روزانه تمايز قايل شده و معتقدند که يادداشت هاي روزانه، « خاطرات » يا تاريخ نيستند و براي روشنگري رويدادهاي گذشته يا توجيه اعمال نويسنده نوشته نمي شوند، بلکه اين ها ثبت و ضبط وقايع يا دريافت هايي ويژه هستند که در روزي به خصوص نوشته شده و فوريتي دارند که در خاطرات – يادآوردن رويداد ها با صبر و آرامش ناشي از گذشت زمان – به هيچ وجه وجود ندارند. يادداشت هاي روزانه بيشتر در بردارنده مسائل خصوصي، احساسات و عواطف ضد و نقيض و گوناگون نويسنده هستند. روزانه نويسي با تاريخ نويسي هم تفاوت دارد؛ مورخ پرده از امور واقع بر مي دارد، جنبه هاي مختلف يک رويداد را ارزيابي مي کند و داوري بي طرفانه و مناسب را به آيندگان وا مي گذارد. در نوشتن
يادداشت هاي روزانه کوششي براي داوري مناسب و بي طرفانه انجام نمي شود و اين ويژگي ها – چنانچه حاصل شود – از کليت آن ها به دست مي آيد. ( راجي، ص 13)
-خاطره نگاري بر مبناي حافظه: اين روش مرسوم ترين شيوه خاطره نگاري است که بيشتر به دو گونه انجام مي گيرد: 1) نگارش خاطرات توسط خود شخص ؛ 2) نگارش و تنظيم توسط فرد ديگر. روش مبتني بر حافظه در مقايسه با روش مبتني بر يادداشت روزانه، به طبع از دقتي کمتر برخوردار است و در آن بيشتر به کليات و داوري ها اکتفا مي شود.
- روش مصاحبه: اين روش بيشتر در نگارش بيوگرافي و اتوبيوگرافي به کار گرفته مي شود. در اين روش نويسنده بايد بکوشد با پژوهش کافي در دوران تاريخي مربوط، بر زندگي فردي و شرايط اجتماعي دارنده خاطرات اشراف کامل بيابد، اسناد و مدارک را مورد مطالعه و بررسي دقيق قرار دهد و سپس با طرح پرسش هاي ضروري و با استقلال کامل، در عين همکاري با دارنده خاطرات، به استخراج دانسته ها و داوري هاي او بپردازد. اين روش اگر با دقت و توانايي به کار گرفته شود، مي تواند محصولي ارزنده به بار آورد.

سابقه موضوع
 

در ميان ايرانيان نيز سفرنامه نويسي و خاطره نگاري سابقه اي تاريخي دارد که دست کم به عصر برزويه، پزشک خسرو انوشيروان، باز مي گردد، اما شايد قديم ترين پيشينه مربوط به آنچه که به قلم يک فرستاده سياسي يا به تعبير امروزي، ديپلمات ايراني نوشته شده، مربوط به دوران صفويه باشد. از اين دوره خاطرات جالب و خواندني اروج بيک بيات باقي مانده که اصل آن به زبان اسپانيولي نوشته شده و بعدها به انگليسي ترجمه شده است.(Strange,p.16)
در کتاب خاطرات نويسي ايرانيان درباره او آمده که وي يکي از اعضاي هيئتي بود که از سوي شاه عباس اول در سال 1599 ميلادي به دربار پادشاهان اروپا گسيل شد. وي در اسپانيا – که هيئت پس از ديدارهاي رسمي از ممالک ديگر، سرانجام به آنجا رسيد – همراه تني چند از همراهان خود به مذهب کاتوليک گرويد و نام مسيحي دون خوان را بر خود نهاد و تصميم گرفت در آن کشور اقامت کند، زيرا اگر به ايران باز مي گشت، به يقين به علت ارتداد اعدام مي شد. وي در سال 1604 در اسپانيا در يک نزاع کشته شد.( نک: فراگنر)
از ديگر سفارت نامه هاي (3) قديم مي توان به سفينه سليماني يا داستان سفارت محمد حسين بيک، سفير شاه سليمان صفوي نزد پادشاه سيام در سال هاي 98-1096 هـ ق ( 86-1685)، اشاره کرد که از سوي دکتر عباس فاروقي تصحيح، بازخواني و چاپ شده است. اين کتاب افزون بر گزارش سفر هيئت نمايندگي ايران در سيام که موضوع اصلي آن است، داراي اطلاعات بسيار پربهايي از وضع ايرانيان در آن کشور است و مطالب بسيار جالبي نيز درباره زندگي اجتماعي و اقتصادي مردم و اقوام خاور دور همچون: فيليپين، چين، ژاپن، سيلان، هندوستان در آن يافت مي شود.
در اين زمان، ناراي پادشاه سيام بود. وي بر اثر يک کودتاي نظامي و با کمک ايرانيان در 1630 به سلطنت رسيده بود و از بزرگ ترين شاهان سيام محسوب مي شد. در زمان او ايرانيان مقام هاي عالي مملکتي سيام را اشغال نمودند و حتي گارد محافظ شاه را نيز تشکيل مي دادند و به گفته نويسنده کتاب سفينه سليماني، اين پادشاه در شکل لباس پوشيدن و غذا خوردن و رسوم ديگر از ايرانيان تقليد مي کرد و حتي براي رويارويي با دشمنان خارجي خود از شاه سليمان کمک خواست، اما کم کم به سبب بي لياقتي و دودستگي ايرانيان سيام و فشار اروپاييان، به ويژه هلندي ها و انگليسي ها، ناراي به فکر کمک خواهي از لويي چهاردهم افتاد.( محمد ربيع، ص 4-243)
ترتيب تحول در آثار خاطره نگاري و سفرنامه نويسي به شيوه امروزي آن به سده نوزدهم ميلادي باز مي گردد. يکي از جامع ترين و ارزشمند ترين آثاري که در ارتباط با بررسي و ترتيب تحول خاطره نويسي در ايران نگاشته شده، اثر پژوهشي برت فراگنر، پژوهشگر و ايران شناس نامدار معاصر اتريشي است. اگر چه وي در اين پژوهش، بيشترين توجه خود را بر خاطرات امين الدوله و ظهير الدوله متمرکز نموده است، اما در بخش هاي نخست و دوم کتابش که به بررسي خاطرات رجال سياسي ايران پرداخته، اطلاعات پربهايي را گردآوري نموده است. فراگنر با بررسي تفصيلي خاطرات ميرزا محمد صالح شيرازي به عنوان يکي از پيشروان خاطره نويسي نوين در ايران، خاطرات رجال سياسي ايران را به شرح زير تقسيم بندي نموده است:
1.خاطرات سفر از سال 1820 شامل:
الف: سفرنامه هاي اماکن زيارتي ؛
ب: سفارت نامه ها ؛
ج: سفرنامه هاي عصر قاجار؛
2.خود سرگذشتنامه ها (Auto Biography) و زندگي نامه ها ؛
3.دفتر خاطرات روزنامه و خاطرات از واقعه اي خاص.
اگر چه در همه نمونه هاي بالا مطالبي مشابه آن چه در اين پژوهش، « نانوشته ها » ناميده شده است، وجود دارد، اما نزديک ترين و شايد همان مفهوم مورد نظر نانوشته ها، آن دسته از آثاري است که فراگنر آن ها را « سفارت نامه » ناميده است و همان طور که پيش تر نيز اشاره شد، به منظور رعايت محدوده تحقيق، در اين پژوهش نيز تنها آن چه در چارچوب سفارت نامه مي گنجد، مورد بررسي قرار مي گيرد.

پی نوشت ها :
 

1-منابع اوليه: اطلاعاتي به اصطلاح دست اول هستند که هيچ گونه دخل و تصرف همچون: ويرايش، نقل به مضمون و تغييرات عباراتي در قالب نقل قول مستقيم در آن ها صورت نگرفته است و به همين سبب در فرايند پژوهش هاي اجتماعي از اعتبار بسياري برخوردارند.
2- http://memory.loc.gov/ammem/awhtml/women-diplo.html
3- منظور از سفارتنامه، سفرنامه يا خاطره نامه است که يک سفير يا فرستاده رسمي(يا يک منشي و دبير هيئت) در طول دوره مأموريت مزبور مي نگارد و در آن، ديده ها، شنيده ها ودريافتهاي خويش را شرح مي دهد. (م)
 

منبع:نشريه پايگاه نور شماره 25